Fenomen turbo-akademika
U moru plagiranih diploma, magisterija i doktorata, vladavini anti-univerziteta, partikularitetu etno-intelektualaca i neautentičnosti para-znanstvenika, bilo bi uputno običnim ljudima – ali i onima koji pripadaju čitavoj lepezi bh. pseudo-akademskih zajednica – pojasniti fenomen turbo ‘akademika’. Stvari, dakle, stoje ovako: postoji, jedna i jedina državna akademija nauka i umjetnosti koja se zove Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH). Njen osnovi zadatak, cilj i svrha postojanja je da vodi brigu o ukupnom razvoju nauke i umjetnosti u državi. To je, ako se tako može reći, ‘državna institucija’ i njen član nije lako postati. U ranijem režimu, naravno, bilo je spornih ‘akademika’ ali generalno, njeno članstvo je bilo respektabilno (postoje standardno dvije vrste članova: dopisni i redovni članovi, a negdje i inostrani i počasni). U institucionalnom smislu a u vezi sa naukom, ANUBiH je jedina vrijedna pomena u ovoj ratom i poraćem rasturenoj anti-državi. Iako je i ANUBiH faktički, postala entitetska institucija, njeno postojanje i djelovanje svakako treba smatrati vrijednim doprinosom ‘akademskom suverenitetu’ Bosne i Hercegovine.
Na drugoj strani, svjedočimo poplavi suspektnih znanstvenika koji ispred imena pišu titulu ‘akademik’ a da to s ovom institucijom (i nadasve titulom) nema nikakve veze. Naime, nakon oružanog sukoba, osnovano je nekoliko nevladinih organizacija (NVO) u zemlji i regionu (najčešće po svojoj prirodi i sastavu etno-nacionalnih) koje su se nazvale akademijama i koje su univerzitetskim profesorima ‘i šakom i kapom’, dijelili ove titule. Inače, riječ akademik je titula je koju mogu ispred imena pisati samo redovni članovi (ne i tzv. dopisni) određene akademije znanosti i umjetnosti. Ovi novi, ‘nevladini akademici’, svemirskom brzinom dobivaju titulu od nevladinih organizacija, koriste je uz ime, a da na to nemaju pravo po dva osnova: (1) u tradicionalnom i formalno-pravnom smislu oni nisu akademici, dakle, nisu članovi ANUBiH i (2) sem toga, oni nisu niti redovni članovi akademije – preskočili su titulu tzv. dopisnog člana makar i u nevladinom sektoru (sic!).
Kriteriji za izbor akademika ANU BiH
Ne želeći prejudicirati ‘izvrsnost’ NVO akademika, želimo istaći slijedeće: prema članu 13. Statuta ANUBiH, za redovnog člana (akademika) bira se istaknuti naučni radnik, odnosno umjetnik, državljanin Bosne i Hercegovine, koji ima prebivalište i djeluje na teritoriji BiH, čiji rezultati u oblasti nauke, odnosno umjetnosti, predstavljaju visoko dostignuće i uživaju opće priznanje dok se za dopisnog člana bira naučni radnik, odnosno umjetnik, državljanin Bosne i Hercegovine, koji ima prebivalište i djeluje na teritoriji Bosne i Hercegovine te se ističe značajnim naučnim, odnosno umjetničkim rezultatima. Nadalje, u skladu s članom 9. Zakona o ANUBiH i članom 13. Statuta ANUBiH, a prema članu 6. Poslovnika o izboru članova ANUBiH, kandidati za izbor u članstvo ANUBiH predlažu se na osnovu kriterija izvrsnosti, i to, za oblast nauke: da kandidat posjeduje djelo koje predstavlja značajan doprinos naučnoj oblasti u kojoj kandidat radi; da je svojim djelom ili radom otvorio nove pravce naučnih istraživanja; da su mu njegove aktivnosti donijele afirmaciju u domaćoj i/ili međunarodnoj naučnoj javnosti; da je dobio priznanje za svoja naučna dostignuća; da je obavljao značajne funkcije u naučnim organizacijama i tijelima u zemlji i/ili u inostranstvu; da je bio pozivan da učestvuje u rješavanju krupnih naučnih i stručnih problema; da je imao uticaj na organizaciono, programsko i kadrovsko usmjeravanje u svojoj naučnoj oblasti i instituciji; da su njegova djela objavljivana na stranim jezicima ili prevođena na strane jezike; da ima značajne kritike o stvaralaštvu, objavljene u domaćim i/ili inostranim publikacijama; da su njegovi radovi navođeni u domaćim i/ili stranim univerzitetskim udžbenicima; da se naučni doprinos kandidata primjenjuje u praksi; da je doprinio odgoju naučnih kadrova. Koji od ovih kriterija izvrsnosti može biti atribuiran para-akademicima, neka prosudi javnost.
Nepodnošljiva lakoća osnivanja akademije nauka i umjetnosti
Radi lakšeg razumijevanja, zamislimo slijedeću situaciju: nekoliko osoba (univerzitetskih profesora) formira NVO pod nazivom ‘Akademija nauka i umjetnosti Zeničko-dobojskog kantona’ sa sjedištem u Zenici, osnivači postanu akademici tako što jedni druge prozovu akademicima i to konstatuju ‘na papiru’. Osnivači zatim, za novac ili besplatno, proizvedu određen broj ‘akademika’ – novopečeni akademici to plate i time se diče, a običan svijet, obmanut i u stanju zablude, vjeruje da se radi o vrhunskim naučnicima koji su, prema utvrđenim kriterijima, dobili titulu akademika. Ne treba ni pominjati da se vrlo često (ne uvijek, što je još teže opravdati i razumjeti) radi o intelektualnim i znanstvenim anonimusima, budući da onima koji u znanosti imaju ikakvu relevantnost, samosvojnost i prepoznatljivost to ne bi učinili čak i da im plate veliku sumu novca. Temeljno pravno pitanje koje se postavlja je pitanje nadležnosti: može li neko tijelo, organizacija, koja nije nosioc naučnoistraživačke djelatnosti, sebi priskrbiti pravo da dodjeljuje znanstvene titule, ako to tijelo, organizacija ili institucija nema nikakve veze sa znanošću, resp. nema nikakvu zakonsku nadležnost u tom smislu i mogu li oni koji su na ovaj način postali ‘akademici’ tu para-titulu uopšte upotrebljavati, posebno na državnim univerzitetima? U nastavku slijedi pregled etno-akademija, hronološkim redoslijedom, prema vremenu njihova osnivanja, kako autoru ne bi bila spočitavana XY fobija.
Etničke akademije nauka i umjetnosti
Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske (ANURS) je, kao najviša naučna i umjetnička ustanova normativno je utemeljena Zakonom o akademiji nauka i umjetnosti Republike Srpske (1993.), a stvarno počela sa radom tri godine kasnije. Republika Srpska je, kao zaseben entitet unutar države BiH, osnovala svoju akademiju. Kao misija ANURS naveden je program stavljanja univerzalnih vrijednosti nauke i umjetnosti u službu narodnog preporoda i napretka. Ova formulacija, uz najbolju volju, teško da bi izdržala test univerzalnosti. Ne treba ni pominjati da je znanost (nauka) nešto što se izučava na univerzitetu, čiji naziv dolazi od termina ‘univerzalno’.
Bošnjačka akademija nauka i umjetnosti (BANU), etno-nacionalna je akademija osnovana u Novom Pazaru juna 2011. godine, pod pokroviteljstvom glavnog muftije Islamske zajednice u Srbiji. Njenim ‘međunarodnim članovima’ postao je jedan broj univerzitetskih profesora sa prostora BiH. Sasvim je jasno da bi se tečko moglo zanijekati pravo države – pa čak i etničke zajednice unutar nje – da formira vlastitu, etničku akademiju nauka i umjetnosti, ali se pitanje znanstvene legitimacije, autentičnosti, relevantnosti i univerzalnosti ovakve jedne institucije sasvim opravdano postavlja, pogotovo u multi-etničkim zajednicama. Klerikalna nota u konkretnom slučaju doprinosi neoborivoj konstataciji da ovakvo utemeljenje naučnih i umjetničkih institucija stoji u direktnoj opreci (i) s deklarisanim sekularitetom državne zajednice u kojoj se akademija osniva.
Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti Bosne i Hercegovine (HAZU BiH), osnovana je 2014. i te svoje članstvo primila jednog visokopozicioniranog prof. dr. političara bosanskih Hrvata, zasigurno po političkom a ne akademskom kriteriju, mada ‘akademik’ više-manje formalno zadovoljava bazične uvjete. Na zvaničnoj stranici Vlade HNK/Ž stoji da je odluka o formiranju kantonalne Akademije (ne i hrvatske op. aut.) donesena ‘na prijedlog Ministarstva prosvjete, znanosti, kulture i športa, a na temelju Zakona o Akademiji za znanost i umjetnost u HNK’. Kantonalna akademija znanosti i umjetnosti. Nečuveno.
Komparacije radi, treba navesti da postoji Američka akademija nauka i umjetnosti (The American Academy of Arts and Sciences), kao jedna od najstarijih udruženja u Sjedinjenim Američkim Državama. Osnovana 1780. godine, posvećena je afirmaciji izvrsnosti i liderstva, interdisciplinarnom radu i unapređenju opšteg dobra. Počasno je udruženje koje je, među ostalim, nezavisan istraživački centar koji okuplja lidere iz svih naučnih disciplina i predstavnike profesija. Njena misija (mandat) je ispitivanje novih ideja, iznalaženje rješenja za probleme koji se tiču nacije i Svijeta. Njeni članovi rade zajedno na razvijanju svih nauka i umjetnosti koje mogu voditi unapređenju interesa, časti, digniteta i sreće slobodnih nezavisnih i moralnih ljudi.
Znanstvene konsekvence turbo-akademizma
Ergo, u današnjoj BiH imamo državnu, entitetsku i kantonalnu akademiju znanosti (nauka) i umjetnosti. Partikularizacija i profanisanje znanosti, njena redukcija, prostorno, duhovno i znanstveno na kantonalni (u dogledno vrijeme možda i na opštinski nivo), samo je logična posljedica faktičke duhovne i akademske disolucije prostora današnje Bosne i Hercegovine. Ispravno, akademski i praktično, bilo bi rješenje da država ima jednu državnu akademiju znanosti i umjetnosti koja bi valorizovala rad i stvaralaštvo budućih članova – naravno, u BiH, snaga etno-klerikalnih narativa je potpuno obesnažila univerzalnost znanosti te uticala na formiranje etno-univerziteta i istih takvih akademija znanosti i umjetnosti.
U konačnici, stanje stvari je slijedeće: etno-nacionalni akademici uredno pišu titulu ‘akademik” + ‘prof. dr.’ ispred imena i prezimena (čak i u državnim akademskim kućama), a onima koji znaju kako se, kada i gdje to ispravno piše i upotrebljava, ostaje notirati ignoranciju. Opisani fenomen pseudo-akademizma sa univerzalnim znanstvenim principima i postupcima sticanja titula kao i sa samom prirodom znanosti nema ama baš nikakve veze ali je logična posljedica trivijalizacije univerziteta i naučnih institucija, te sveopšte obeznanjenosti i deakademizacije znanosti.
Piše: prof. dr. Zarije Seizović
