Krajem 80tih godina dvadesetog stoljeća nastaje istorijski prelom koji se ogleda u slomu socijalističkog društvenog uređenja u Evropi i svijetu. slomu socijalističkog društvenog uređenja presudno su doprinijele ove tri istorijske silnice.
Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES)[1] iz Ljubljane, Slovenija, redovno analizira događanja na Bliskom istoku, Balkanu i po svijetu. Akademik dr. Mirko Pejanović[2], potpredsjednik Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH), profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu i nekadašnji član Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine (1992-96) povodom 1.marta Dana nezavisnosti Bosne i Hercegovine u svom članku „Značaj Dana nezavisnosti Bosne i Hercegovine za razvoj njene državnosti u 21. stoljeću“ piše o važnosti tog istorijskog događaja. Njegov članak objavljujemo u cijelosti.
1. Istorijski izazov za opstojnost države Bosne i Hercegovine u vremenu disolucije SFRJ (1989–1992)
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija je, za razliku od zemalja socijalističkog lagera, imala uspješni socijalno-ekonomski razvoj. Međutim i njen razvoj je potkraj 80tih godina ušao u krizu i to u dva aspekta: ekonomska kriza i kriza međunacionalnih i međurepubličkih odnosa.
U sovjetskom savezu Gorbačov, kao predsjednik SSSR-a uvodi reforme. Reforma pod opštim nazivom Perestrojka je dovela i do sloma socijalizma i do raspada Sovjetskog saveza. Sa Perestrojkom na istorijsku scenu dolazi druga istorijska silnica, a to je pad Berlinskog zida. Berlinski zid je bio simbol željezne zavjese između dva svjetska vojna bloka: Sjevernoatlantskog saveza (NATO-a) i Varšavskog pakta kao vojno-političkog bloka koga su činile zemlje pod rukovođenjem Sovjetskog saveza.
Pad Berlinskog zida je omogućio ujedinjenje Istočne i Zapadne Njemačke. Ali pad Berlinskog zida označio je ukidanje antagonističke blokovske podjele svijeta. Na taj način je prestao Hladni rat između Zapadnog svijeta i svijeta koji je bio označen kao Socijalistički lager.
Treća istorijska silnica odnosila se na uvođenje demokratskih promjena. Ove promjene su podrazumijevale ukidanje sistema jednopartijske vladavine i uvođenje višepartijskog sistema u zemljama socijalizma. Politička pluralizacija zemalja sa ranijim socijalističkim društvenim uređenjem dovela je do novog istorijskog preokreta. Zemlje koje su bile unutar socijalističkog lagera mirno su izvele političku pluralizaciju i međusobno razdruživanje. Čehoslovačka republika se mirno transformisala u dvije samostalne države: Slovačku i Češku republiku. Republike unutar Sovjetskog saveza su se takođe mirno razdružile i postale suverene i nezavisne države.
Jugoslovenska socijalistička federacija nije mirno podnijela ni slom socijalizma ni političku pluralizaciju. Uslijed pogoršanja međunacionalnih i međurepubličkih odnosa, početkom 90tih godina dvadesetog stoljeća bivša Socijalistička Republika Jugoslavija je ušla i završnu fazu svoje disolucije.
2. Proces osamostaljivanja jugoslovenskih republika tokom disolucije SFRJ
Razgovor između predsjednika jugoslovenskih republika tokom 1990. i 1991. godine nisu doveli do iznalaženja rješenja za miran rasplet krize Jugoslovenske federacije. Tokom tih razgovora oblikovale su se dvije političke opcije. Prvu opciju je zagovarao Slobodan Milošević, predsjednik Republike Srbije i Momir Bulatović, predsjednik Republike Crne Gore. Suština te opcije je jačanje elemenata centralizacije u upravljanju razvojem Jugoslovenske federacije.
Druga politička opcija je zagovarala ideju osamostaljenja jugoslovenskih republika i proglašenje njihove suverenosti i nezavisnosti. Prve korake u osamostaljivanju jugoslovenskih republika izvele su Slovenija i Hrvatska. One su zajedno sa višestranačkim izborima provele i referendume građana o sticanju nezavisnog i suverenog statusa. Nakon Slovenije i Hrvatske, osamostaljivanje je krajem 1991. godine, putem referenduma izvela i Republika Makedonija.
Srbija i Crna Gora su formirale Saveznu Republiku Jugoslaviju i na taj način stvorile okvir za velikosrpski projekt: Svi Srbi u jednoj državi. Nakon proglašenja nezavisnosti Republike Hrvatske, Jugoslovenska Armija, podržana od Miloševićevog režima, vojnom silom omogućuje zaposjedanje dijela teritorije Republike Hrvatske i formiranje Republike Srpske Krajine sa sjedištem u Kninu.
U odnosu na Sloveniju i Hrvatsku, Bosna i Hercegovina ulazi u istorijsko kašnjenje u pogledu izvođenja političke pluralizacije. Radi se o tome da Bosna i Hercegovina, tek sredinom 1990. godine donosi zakonsku osnovu za formiranje višepartijske strukture i provođenje prvih pluralnih izbora.
3. Prvi višestranački izbori u Bosni i Hercegovini i konstituisanje višestranačkog parlamenta Bosne i Hercegovine
Kao nove stranke formirane su: Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine. Ove stranke su formirane na etničkoj osnovi. Artikulaciju političkih interesa zasnivaju na kolektivnoj osnovi. Članstvo ovih stranaka bilo je na jednonacionalnoj osnovi.
Među strankama koje su formirane u prvoj polovini 1990. godine bili su i Savez reformskih snaga za Bosnu i Hercegovinu, zatim Muslimanska bošnjačka organizacija, Demokratska stranka i mnoge druge. Na prve višestranačke izbore izašlo je 15 stranaka. Izborna kampanja je provedena od augusta do novembra 1990. godine. Kao nacionalne i po sastavu jednoetničke stranke na predizbornim skupovima su okupljale pripadnike samo jednog naroda. Po mnogo čemu i ubrzo, etničke stranke: SDA, HDZBiH i SDS su postale dominantne u demokratskoj javnosti Bosne i Hercegovine. Imale su vidnu podršku medija naspram građanskih i multietničkih stranaka.
U međusobnim odnosima na etničke stranke su imale saglasnost u kritici ranijeg jednopartijskog sistema vladanja. Zajedničku odrednicu u programskim vizijama imale su stavranje novog društvenog okvira za ostvarivanje ljudskih prava i vjerskih sloboda.
I HDZBiH i SDA i SDS su u izbornoj kampanji najavile međusobnu saradnju u Parlamentu Bosne i Hercegovine nakon izbora 1990. godine.
Na prvim višestranačkim izborima održanim 19. novembra 1991. godine apsolutnu pobjedu dobile su etničke stranke: SDA, HDZBiH i SDS. Visoko povjerenje u ove tri stranke uslijedilo je kao rezultat nacionalne homogenizacije i najave njihove dobre međusobne saradnje. Tri nacionalne stranke su zajedno osvojile 84% poslaničkih mjesta u Skupštini (Parlamentu) Bosne i Hercegovine. Sve druge stranke su osvojile 16% povjerenja izbornog tijela.
Pobjedničke stranke su krajem 1990. i početkom 1991. godine pristupile konstituisanju višestranačkog Parlamenta i višestranačke vlade. Pred javnost su izašle sa stanovištem da će zajedno i u saglasnosti vršiti vlast. Međutim, nisu usvojile neopohodan međustranački sporazum o koaliciji, niti su definisale pitanja o kojima će se odlučivati i donositi zakoni u naredne četiri godine.
Umjesto koalicionog sporazuma o formiranju Parlamentarne većine, proglasile su vršenje vlasti na partnerskoj osnovi. Na toj osnovu su podijelili resore: ministarstva i upravu. Tokom prve polovine 1991. godine vlast je vršena sporazumno i u saradnji vladajućih stranaka. Neslaganja i sukobi među strankama počinju u ljeto 1991. godine kad na raspravu u Parlamentu dolaze pitanja disolucije SFRJ, osamostaljivanja jugoslovenskih republika i političke budućnosti Bosne i Hercegovine.
Uslijed odvijanja disolucije SFRJ do njenog krajnjeg ishoda tokom 1991. godine u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine je otvorena rasprava o istorijskom pravu Bosne i Hercegovine da dobije suvereni i nezavisni državno-pravni status, na isti način kako su ga dobile i druge jugoslovenske republike po osnovu odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a.
Sve parlamentarne stranke u Parlamentu Bosne i Hercegovine, sem Srpske demokratske stranke, bile su na stanovištu da Bosna i Hercegovina dobije državno-pravni status suverene i nezavisne države.
Srpska demokratska stranka, predvođena Radovanom Karadžićem (osuđen 20. marta 2019. godine na doživotni zatvor za počinjen zločin genocida i zločin protiv čovječanstva) imala je političko stanovište da Bosna i Hercegovina ni na koji način ne može biti suverena izvan Jugoslavije. Srpska demokratska stranka je direktno služila interesima režima Slobodana Miloševića da uspostavi Veliku Srbiju. Bosna i Hercegovina bi po ovom planu bila unutar Velike Srbije.
Unutar drugog bloka stranaka koga su činili: Stranka demokratske akcije i Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine, kao vladajuće stranke i pet opozicionih stranaka: Socijaldemokratska partija, Savez reformskih snaga, Liberalna stranka, Muslimanska bošnjačka organizacija i Demokratska stranka socijalista, oblikovano je političko stanovište po kome Republika Bosna i Hercegovina ima istorijsko pravo na suvereni i nezavisni državno-pravni status.
Tokom stranačke rasprave u Skupštini Bosne i Hercegovine 1991. godine o njenom nezavisnom državno-pravnom statusu, važnu ulogu je imalo mišljenje Arbitražne komisije Evropske zajednice čije predsjednik je bio Robert Badinter, član Ustavnog suda Francuske (Arbitražna komisija je formirana u okviru konferencije o Jugoslaviji kojom je predsjedavao britanski lord Carington).
Arbitražna komisija je u svom izvještaju, a na temelju zahtjeva Predsjedništva i Vlade Republike Bosne i Hercegovine od 20. 11. 1991. godine, konstatovala da građani, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, ostvaruju svoja prava posredstvom predstavničke skupštine ili referendumom. Takođe Arbitražna komisija definiše uslove pod kojima bi se Bosna i Hercegovina mogla konstituisati kao suverena i nezavisna država. Ti uslovi su sadržani u tome da Republika Bosna i Hercegovina pruži garancije tako što bi formulisala zahtjev za priznanje eventualno putem referenduma na koji bi bili pozvani svi građani bez razlike i pod međunarodnom kontrolom. Na ovaj način su Evropska zajednica, a sa njom i međunarodna zajednica dale podršku Republici Bosni i Hercegovini da sticanje svoje suverenosti i nezavisnosti izvede putem referenduma građana. Ovim je započela internacionalizacija razvoja i izgradnje Bosne i Hercegovine kao suverene i nezavisne države.
4. Odluka Skupštine Republike Bosne i Hercegovine o referendumu građana za izjašnjavanje o suverenom i nezavisnom državno-pravnom statusu Bosne i Hercegovine
Na ovaj način je definisano referendumsko pitanje.
Sadržaj referendumskog pitanja odražava principe Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a. Radi se o kontinuitetu razvoja državnosti Bosne i Hercegovine od obnove državnosti na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a 1943. godine pa da odluke Skupštine Bosne i Hercegovine o raspisivanju referenduma za izjašnjavanje građana o suverenom i nezavisnom državno-pravnom statusu Bosne i Hercegovine.
5. Rezultati izražavanja volje građana na referendumu postaju osnova za međunarodno priznanje suverenog državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine
Tokom pet decenija razvoja državnosti Bosne i Hercegovine u miru od 1945. do 1992. godine razvijala se svijest građana da njihova država Bosna i Hercegovina u kojoj ravnopravno žive građani i narodi. Država Bosna i Hercegovina kao jedna od šest ravnopravnih jugoslovenskih republika, je unutar svojih istorijskih granica postala društveni i kulturološki okvir za emancipaciju svakog naroda pojedinačno i svih zajedno. Izgrađena je svijest o zajedničkom životu i međunacionalnoj toleranciji.
Na referendum je izašlo 2.073,568 građana od 3.253,847 koliko je upisanih stanovnika u Bosni i Hercegovini u birački spisak. To znači da se od ukupnog biračkog tijela na referendum odazvalo 64,3% građana Bosne i Hercegovine.
Izjašnjavanje građana je obavljeno u svih 109 opština sem u Bosanskom Grahovu i Drvaru.
Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje dalo je 2.061,932 glasača, odnosno 99,4% građana koji su pristupili referendumu. Radi se skoro o stopostotnoj podršci građana Bosne i Hercegovine referendumskom izjašnjavanju da njihova država Bosna i Hercegovina dobije status suverene i nezavisne države.
Visok postotak od 64,3% odziva građana na referendumu iskazuje demokratsku volju da njihova država Bosna i Hercegovina na kraju procesa disolucije Jugoslovenske federacije ima svoj vlastiti i samostalan put razvoja u budućnosti.
Prema izvedenim analizama jednog broja istoričara i politologa na referendum su izašli i na pozitivan način odgovorili na referendumsko pitanje građani iz svih dijelova Bosne i Hercegovine i iz svih naroda Bosne i Hercegovine, bošnjačkog, hrvatskog i srpskog.
U 22 multietnička gradska i opštinska središta zabilježen je visok postotak izlaska srpskog stanovništva na referendum. U ovim gradskim središtima većinski živi stanovništvo Bosne i Hercegovine.
Referendum je proveden pod međunarodnom kontrolom sa 16 regionalnih posmatračkih centara i sa preko 600 posmatrača.
Šef posmatračke misije evropskog parlamenta A. Oslander je u svom izvještaju konstatovao: „Glasanje je bilo iskreno; organizacija korektna, i mada su neke stranke izrazile sumnje, evropski posmatrači su se na terenu uvjerili da nije bilo prevare i da ne postoji valjana osnova za osporavanje vjerodostojnosti rezultata referenduma“.
Izjašnjavanje građana na referendumu za nezavisni i suvereni državno-pravni status Bosne i Hercegovine značilo je da s ispunjeni uslovi koje je tražila Arbitražna komisija pod pod predsjedavanjem Roberta Badintera. Izražena volja građana na referendumu postala je osnova za međunarodno priznanje države Bosne i Hercegovine.
6. Međunarodno priznanje
Nakon usvajanja izvještaja republičke izborne komisije o rezultatima referenduma građana o statusu Bosne i Hercegovine obezbijeđena je pravna i politička osnova za raskid pravnih veza sa SFRJ. Uslijedilo je preuzimanje punog državnog suvereniteta i međunarodnog subjektiviteta.
Prvo međunarodno priznanje uslijedilo je od Evropske zajednice (Evropske unije) 6. aprila 1992. godine i od Sjedinjenih Američkih Država koje su Bosnu i Hercegovinu priznale 8. aprila 1992. godine. Potom je uslijedilo priznanje države Bosne i Hercegovine od većeg broja zemalja u svijetu. Tako je do kraja 1992. godine Bosnu i Hercegovinu priznalo 76 država. Među tim državama su zemlje sa svih kontinenata kao na primjer Indija, Australija, Pakistan, Brazil, Indonezija. Države članice Vijeća sigurnosti priznale su Bosnu i Hercegovinu u aprilu 1992. godine.
Na osnovu šire podrške međunarodnom priznanju Bosne i Hercegovine podnesen je zahtjev za prijem Bosne i Hercegovine u članstvo organizacije Ujedinjenih naroda. Nakon preporuke Vijeća sigurnosti, Skupština organizacije Ujedinjenih nacija 22. maja 1992. godine donosi odluku o prijemu Bosne i Hercegovine u Ujedinjene nacije (govor u činu odlučivanja o prijemu Bosne i Hercegovine u Organizaciju Ujedinjenih nacija imao je Haris Silajdžić, tada ministar vanjskih poslova Republike Bosne i Hercegovine.
I pored velike podrške za međunarodno priznanje, Bosna i Hercegovina nije ušla u mirni tok svoga razvoja. Početkom aprila 1992. godine uslijedila je vojna agresija Miloševićevog režima (Srbija i Crna Gora) sa Jugoslovenskom Narodnom Armijom na međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu. Zapravo agresija je započela opsadom Sarajeva i trajala je do decembra 1995. godine (u Sarajevu je od granatiranja i snajperskog dejstva stradali 12.000 civila i u tome 1.600 djece).
Otpor i odbrambeno-oslobodilački rat vodilo je višestranačko i multietničko Predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine. Vođenjem oružane borbe snagom Armije Republike Bosne i Hercegovine te pregovorima o političkom rješenju rata u Bosni i Hercegovini usvojen je Dejtonski mirovni sporazum u novembru 1995. godine. Ovim sporazumom je zaustavljen rat u Bosni i Hercegovini i započela izgradnja mira i integracija države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju.
Ono što je omogućilo odbranu Bosne i Hercegovine u vrlo nepovoljnim uslovima bilo je jedinstvo Ratnog predsjedništva i volja građana da brane svoju zemlju. Povjerenje građana u Predsjedništvo i Armiju Republike Bosne i Hercegovine do punog uspjeha u odbrani integriteta Bosne i Hercegovine.
U proteklih 30 godina provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma Bosna i Hercegovina, uz pomoć Evropske unije i međunarodne zajednice izvodi istorijski projekt integracije u evroatlantske institucije. Sa integracijom Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez, država Bosna i Hercegovina će egzistirati kao evropska pravna, demokratska i ekonomski prosperitetna država.
