Prva električna centrala u Sarajevu napravljena je davne 1894. godine na desnoj obali Miljacke, između Skenderije i Marindvora. Da se na njenoj gradnji nije štedjelo, najbolje pokazuje i podatak da su tadašnje vlasti za gradnju angažirale njemački ”Simens”, firmu koja je do danas jedna od najpoznatijih u svijetu.
Tehnološko čudo
S obzirom na to da se gradila na reprezentativnoj lokaciji, tadašnje vlasti vodile su računa i o njenom izgledu te su njeno projektiranje povjerili češkom arhitekti Karlu Paržiku, rekao je Mufid Garibija, arhitekta i dobar poznavalac historije grada.
– Centrala je pokrenula industrijski razvoj grada. Zahvaljujući tome, imali smo među prvima električni tramvaj, rasvjetu… Struju je iz centrale prvo dobila Zemaljska vlada, a onda kasnije Apelov Kej, kuda je išao tramvaj. U ovom periodu osvijetljena je i Begova džamija, koja će tako postati prva u svijetu s električnom rasvjetom. Za veoma kratko vrijeme centrala je postala značajna pa je o njoj govorila cijela Evropa – navodi Garibija.
Češki arhitekta Karl Paržik projektirao zgradu
Koliko je Sarajevo zapravo tada bilo napredno, najbolji je pokazatelj da je ova centrala napravljena samo 13 godina nakon prve svjetske podignute u Njujorku. Prema riječima Garibije, rijedak je slučaj u svijetu da se takav objekt napravi u centru i upravo iz tog razloga je Paržik sa svojim klasičnim stilom posebno oblikovao zgradu.
– Projektanti ”Simensa” napravili su zgradu planirajući njeno proširenje koje će se kasnije i dogoditi. Voda se crpila iz tadašnje čiste Miljacke, a ostaci tog ulaza i danas su vidljivi. Pored centrale je tada bio napravljen i poseban objekt, u kojem je bila smještena uprava. Interesantan detalj bio i njen visoki dimnjak, koji je dominirao tadašnjim Sarajevom – ističe Garibija.
Koliko su se Sarajlije čudile električnom tramvaju, toliko su se čudile i samoj centrali, pa su često građani, uz posebne dozvole, dolazili da gledaju to tehnološko čudo i vide kako struja nastaje. Jedan dio stare generacije još se sjeća posjeta toj centrali.
Naredba Tita
– Posebna priča su događaji prilikom oslobađanja Sarajeva od fašističkih snaga. Zbog plana da miniraju centralu i unište je, naredba vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita je bila da ulaskom partizana u Sarajevo centrala ne smije biti srušena. Za njen spas posebno je značajan aktivni ilegalac i narodni heroj Vladimir Perić Valter, koji je poginuo braneći centralu u noći između 5. i 6. aprila 1945. Tako je centrala preživjela i ostala kao historijska i revolucionarna stvar, a proglašena je i nacionalnim spomenikom – naglašava Garibija.
Propala ideja o pravljenju muzeja
Centrala je sredinom šezdesetih godina ugašena, a početkom sedamdesetih srušen je i dimnjak. Bila je prilično očuvana, uz neka proširenja. Emerik Blum, osnivač najveće jugoslavenske firme ”Energoinvest”, imao je ideju da se centrala očuva i pretvori u tehnološki muzej, a smatrao je i da bi bilo dobro imati je kao rezervni izvor električne energije u kriznim situacijama. Njegov plan se još nije realizirao, a pokazalo se da je bio u pravu i da je centrala zaista trebala Sarajevu tokom opsade.
Izvor: Avaz
